Jajo magiczne

11 marca 2008
Piotr Adamczewski

Zagłębiłem się ostatnio w lekturze dzieł polskich etnologów i antropologów kultury. Polskie obyczaje, zwłaszcza te świąteczne, są takie ciekawe. Posunąłem Wam poprzednio lekturę książki prof. Anny Zadrożyńskiej a dziś przytoczę obszerny kawałek dzieła dr Barbary Ogrodowskiej pt. „Święta polskie. Tradycja i obyczaj” dotyczące pisanek, kraszanek, malowanek – jednym słowem jaj. Warto poczytać:

„Dzielone i uroczyście spożywane (jajka – przyp. P.Ad.) podczas śniadania wielkanocnego miały zapewnić zdrowie, pomyślność i płodność.

W ludowych zabiegach leczniczych jajko wspomagało zamawianie chorób; leczono nim postrzały, zaziębienie, różne bóle i gorączki tocząc jajko po ciele chorego. Można też było przenieść chorobę: żółtaczkę lub febrę na jajko. W tym celu należało trzymać je w ręce i długo na nie patrzeć. Następnie trzeba było zanieść jajko na rozstajne drogi i nie oglądając się wrócić do domu. Ostrożni nigdy więc nie podnosili jajek znalezionych w polu, przy drodze i w innych podobnych miejscach. Były prócz tego jajka zwyczajowym wykupem dziewcząt, dawanym „śmigurciarzom” w Poniedziałek Wielkanocny. Dawane w podarku stanowiły dowód życzliwości, sympatii i miłości.

Na północno-wschodnich rubieżach Polski, zamieszkanych także przez ludność wyznania prawosławnego (między innymi w okolicach Siemiatycz i Białegostoku) w Niedzielę Przewodnią składa się pisanki na grobach. Niegdyś w wielkanocne święto umarłych (w Przewody) toczono jajka po mogiłach, wkopywano je w ziemię jako ofiarę i pokarm dla zmarłych.

Jaja wielkanocne farbowane na różne kolory lub z białymi i barwnymi wzorami są ponadto ciekawym przejawem plastyki obrzędowej i świątecznego przystroju wnętrza. Ozdobne wydmuszki jaj służyły niekiedy do dekoracji pająków, w Rzeszowskiem ułożone w krzyż zdobiły niegdyś sufity; na Śląsku wieszano je na wielkanocnych „maikach”.

Nazywano je różnie w zależności od sposobu zdobienia. Jednobarwne, bez wzorów, ufarbowane przez gotowanie w barwniku, w wywarach z roślin lub później w farbach syntetycznych – noszą nazwę malowanek, kraszanek, byczków.
(…)

Obecnie do farbowania jaj stosuje się najczęściej gotowe barwniki anilinowe. Pisanki o wzorze wielobarwnym uzyskuje się przez kilkakrotne, stopniowe nanoszenie wzorów, i kilkakrotne zanurzanie w różnych barwnikach, zaczynając od najjaśniejszego. Zaś wielobarwny ornament na białym tle uzyskuje się przez wytrawienie koloru kwasem kapuścianym lub serwatką.

Pisanki woskowe występują w całym szerokim pasie wschodnich ziem polskich i także w Polsce centralnej. Batikowanie jest bardzo starą techniką zdobniczą. Wykonywane nią wzory świadczą o dawnym, kultowym i magicznym zastosowaniu jaj.
Najstarsze wzory wykonywane woskiem to różnego rodzaju znaki solarne, na różne sposoby przedstawiane motywy słońca: rozety, rozety tzw. „wirujące” i inne symbole i wizerunki słońca z promieniami, a także symbole światła i błyskawic; swastyki, swastyki splecione z krzyżem, krzyże w formie wiatraczków i inne, oraz znaki mające sprowadzić pomyślność; ślimacznice, motywy pastorałów, drzewka życia.

Dzisiaj pierwotny sens tych znaków został zapomniany. Powtarzają je artystki ludowe po swych matkach, babkach i prababkach, nadając im swe własne swojskie nazwy. Z czasem na pisankach woskowych pojawiły się też inne wymyślone przez autorki ich własne motywy, geometryczne – paseczki, szlaczki, kreski, kropki i ich różne kombinacje; a także roślinne – gałązki, listki, konwalijki i inne kwiatki; i wreszcie (choć rzadsze od poprzednich) motywy zoomorficzne – ptaki, baranki itp., w przeróżnych niezliczonych zestawieniach.

Rysowanki lub skrobanki – to jaja dekorowane techniką rytowniczą. Na ufarbowanym jajku ostrym narzędziem, nożykiem, szpilką lub żyletką wyskrobuje się wzory, najczęściej kwiaty i bukiety kwiatowe. Najpiękniejsze jajka zdobione są właśnie tą techniką, zdobne w urzekające kompozycje z motywów kwiatowych i wici roślinnych występują na Śląsku i noszą tam nazwę „kraszonek”.

Z tych przepięknych wzorów kwiatowych z ‚kraszonek” śląskich korzystają obecnie fabryki wyrobów porcelanowych i przenoszą je na swe najelegantsze ręcznie malowane serwisy.

Jaja wielkanocne zdobi się też oklejając je miękkim rdzeniem czyli tzw. „duszą” sitowia lub dzikiego bzu, skrawkami włóczki lub (w okolicach Łowicza) miniaturowymi wycinankami z glansowanego papieru.

Pisanki i kraszanki wykonuje się do chwili obecnej, na wsi i w miastach. Chociaż w miastach stosuje się zwykle najprostszą technikę farbowania bez wzorów, zwykle w gotowych kupowanych w sklepie barwnikach.”

Będą pisanki czy kraszanki na Waszym wielkanocnym stole?